www.nicnieumiem.fora.pl

Nieuk

1

Koordynacja funkcji komórek
organizmu wielokomórkowego
• Rozwój organizmów wielokomórkowych zmusił je do wytwarzania systemów
koordynujących funkcję poszczególnych komórek.
• U ssaków odbywa się to głównie za pomocą układu nerwowego i dokrewnego.
• Rolę nadrzędną pełni układ nerwowy - może on kierować funkcją innych komórek
bezpośrednio za pomocą neurotransmiterów synaptycznych lub pośrednio poprzez
układ dokrewny.
• Układ nerwowy reguluje funkcję pojedynczych komórek lub ewentualnie grup
blisko leżących komórek, do których wysyła aksony.
• Układ dokrewny natomiast wydzielając hormony do układu krążenia zawiaduje
jednocześnie wieloma komórkami położonymi w różnych częściach organizmu.
• Z kolei komórki, które są regulowane, tzw. komórki docelowe, muszą mieć
receptory, czyli układy rozpoznające hormon lub neurotransmiter i układy dające
tzw. odpowiedź komórkową, czyli określoną zmianę w funkcji tych komórek.
• Układ nerwowy i dokrewny ściśle ze sobą współpracują, a ta sama substancja może
być zarówno hormonem, jak i neurotransmiterem, dlatego często mówi się o
układzie neuroendokrynowym.

2
Hormon
• określano jako substancję chemiczną produkowaną przez gruczoły
bezprzewodowe, transportowaną z krwią do narządów docelowych, w
których reguluje ona ich procesy metaboliczne.
• obecnie definicja ta znacznie się rozszerzyła, lecz trudno ją precyzyjnie
określić.
• Ze względu na budowę chemiczną wyróżnia się hormony białkowe
(polipeptydowe) i steroidowe. Trzecią grupę stanowią pochodne
aminokwasów (aminy biogenne i hormony tarczycy), bardzo różnorodne
pod względem budowy i sposobu działania.
Podstawowe grupy hormonów i ich cechy
• Z wielu powodów ważne jest, czy hormon jest rozpuszczalny w wodzie
(hormony białkowe i polipeptydowe oraz katecholaminy), czy nie (hormony
steroidowe i hormony tarczycy).
• Cecha ta decyduje o budowie komórek produkujących te hormony, sposobie
transportu we krwi oraz sposobie działania na komórki docelowe przez
receptory błonowe lub wewnątrzkomórkowe.
Grupa hormonów Ultrastruktura
komórki
wydzielającej
Transport we krwi Receptor w
komórce
docelowej
Białkowe
(polipeptydowe)
siateczka szorstka,
aparat Golgiego,
ziarna wydzielnicze
rozpuszczone
w osoczu
błonowy
Steroidowe krople lipidowe,
siateczka gładka,
mitochondria
tubularne
białka
transportujące
jądrowy
(cytoplazmatyczny)

3
Sprzężenie zwrotne
• Prawidłowe funkcjonowanie organizmu zależy od określonego stężenia
hormonów we krwi i jest ono regulowane niejako automatycznie dzięki
mechanizmowi nazywanemu sprzężeniem zwrotnym.
• W sprzężeniu tym zaangażowane są gruczoły dokrewne oraz ośrodkowy
układ nerwowy (o.u.n.).
• Zwyczajowo jako najwyższe piętro kontroli hormonalnej traktowane jest
podwzgórze, gdyż jego znaczenie i funkcjonowanie jest dobrze poznane.
• Wiadomo jednak, że kontrolę nad podwzgórzem, a zatem nad całym
układem dokrewnym ma o.u.n.
• Informacje napływające ze środowiska zewnętrznego i wewnętrznego są
przez o.u.n. na bieżąco przetwarzane i służą do kontroli czynności
podwzgórza. Mechanizm ten jest słabo poznany, ale wiadomo, że neurony
kory mają w podwzgórzu swoje synapsy, w których mediatorami są
głównie aminy biogenne (katecholaminy i serotonina).
• Z kolei podwzgórze wydziela hormony regulujące sekrecję hormonów
przysadki, a te hormonów innych gruczołów dokrewnych (np. tarczycy,
nadnerczy, gonad).

Podwzgórze
• jest częścią międzymózgowia.
• Znajdują się tam dwa zespoły jąder komórek nerwowych
wydzielających hormony.
• przede wszystkim jest to pole hipofizjotropowe składające się z
zespołu jąder drobnokomórkowych, które wydzielają hormony
pobudzające (liberyny) i hamujące (statyny).
• Regulują one wydzielanie hormonów przedniego płata przysadki
mózgowej.
• Aksony z komórek pola hipofizjotropowego dochodzą do krążenia
wrotnego przysadki. Na terenie podwzgórza w wyniosłości
pośrodkowej zakończenia tych aksonów tworzą połączenie
nerwowo-naczyniowe (tzw. narząd neurohemalny). W połączeniu
tym liberyny i statyny wydzielane są do krwi i żyłami wrotnymi
dochodzą do przedniego płata przysadki mózgowej, regulując
wydzielanie hormonów tropowych.

4
Nazwy hormonów przedniego płata przysadki
mózgowej i odpowiadających im hormonów
podwzgórza
Hormon przysadki Liberyna Statyna
Prolaktyna - Prolaktostatyna (PIH)
Somatotropina (GH) Somatoliberyna (GH-RH, GRH) Somatostatyna (GIH)
Tyreotropina (TSH) Tyreoliberyna (TRH) -
Kortykotropina (ACTH) Kortykoliberyna (CRF, CRH) -
Folitropina (FSH) Gonadoliberyna (GnRH) -
Lutropina (LH) Gonadoliberyna (GnRH) -

Podwzgórze c.d.
• W podwzgórzu występują też jądra wielkokomórkowe
(nadwzrokowe i przykomorowe), które wydzielają
neurosekret składający się z białka nośnikowego
(neurofizyny) i neurohormonów.
• Neurosekret transportowany jest aksonami do części
nerwowej przysadki i tam magazynowany.
• W miarę potrzeby neurohormony uwalniane są do krwi.
Cały ten proces zwyczajowo nazywany jest neurosekrecją
(Często jednak pojęciem neurosekrecji określa się też ogólnie procesy
wydzielnicze zachodzące w komórkach nerwowych.)
• U człowieka produkowane są dwa neurohormony –
– hormon antydiuretyczny (ADH), czyli wazopresyna,
– oksytocyna.

5
Przysadka mózgowa (hypophysis)
• Przysadka leży w siodle tureckim kości
klinowej.
• Rozwija się z uchyłka dna komory III
(przysadka nerwowa) i uwypuklenia
jamy ustnej, tzw. kieszonki Rathkego
(przysadka gruczołowa).
• Przysadka nerwowa składa się z
wyniosłości pośrodkowej (należy do
podwzgórza), części nerwowej (czyli
wyrostka lejkowatego) i szypuły lejka, a
przysadka gruczołowa z części dalszej
(płat przedni), części pośredniej i części
guzowej.
• Część pośrednia i część nerwowa
tworzą razem płat tylny.

Połączenia czynnościowe podwzgórza i przysadki mózgowej.
A - droga przekazywania liberyn i statyn z pola hipofizjotropowego do płata przedniego
za pośrednictwem krążenia wrotnego.
B - droga neurosekretu z jąder wielkokomórkowych podwzgórza do części nerwowej
• Z czynnościowego punktu widzenia
ważne znaczenie ma krążenie
wrotne przysadki.
• W wyniosłości pośrodkowej
podwzgórza (w okolicy dna komory
lll) znajduje się pierwotna sieć
naczyń włosowatych powstała z
tętnic przysadkowych górnych. Z
sieci tej powstają żyły wrotne
przysadki biegnące do płata
przedniego, gdzie tworzą sieć
wtórną.
• Krążenie wrotne pośredniczy w
przenoszeniu liberyn i statyn z
podwzgórza do płata przedniego.

6
Część dalsza, czyli płat przedni
przysadki
• Zbudowana jest z grup i pasm komórek, między którymi występują naczynia
włosowate zatokowe.
• Wyróżnia się dwa rodzaje komórek - chromofoby i komórki chromofilne.
• W skład chromofobów, czyli komórek niebarwliwych, wchodzą komórki
niezóżnicowane, zdegranulowane komórki chromofilne i komórki gwiazdkowate
(pęcherzykowe).
• Komórki chromofilne mają budowę typową dla komórek wydzielających hormony
polipeptydowe,
• Wśród komórek chromofilnych, po barwieniu metodą Malloryego, można wyróżnić
komórki kwasochłonne i komórki zasadochłonne. Badania immunocytochemiczne
wykazały, że w skład komórek kwasochłonnych wchodzą komórki produkujące:
– prolaktynę - laktotrofy,
– somatotropinę - somatotrofy.
• Do komórek zasadochłonnych należą komórki produkujące:
– tyreotropinę - tyreotrofy,
– kortykotropinę - kortykotrofy,
– gonadotropiny: folitropinę i lutropinę -gonadotrofy.

Hormony płata przedniego przysadki
• Wszystkie te hormony mają budowę
polipeptydową lub glikoproteidową.
• Regulują one czynność innych
narządów dokrewnych Iub działają
bezpośrednio na narządy docelowe.
• Bezpośrednio działają:
– prolaktyna (wzmagająca produkcję
mleka w gruczole mlekowym) i
– somatotropina, czyli hormon wzrostu
(stymulująca w wątrobie produkcję
somatomedyn, które warunkują
wzrost kości na długość dzięki
pobudzaniu proliferacji komórek
chrząstki wzrostowej).
Kortykotrofy oprócz korkotropiny
(ACTH) produkują także inne
hormony. Dzieje się tak dlatego,
że początkowo produkują one duży
prohormon zwany
proopiomelanokortyną (POMC).
Z POMC peptydazy wycinają mniejsze
fragmenty polipeptydów, głównie
ACTH i β-lipotropinę (β-LPH).
ACTH może być dalej cięte na dwa
fragmenty α-MSH i CLIP (por. część
pośrednia przysadki). Z kolei β-LPH
może być dalej cięta i mogą
powstawać z niej m.in. γ-LPH, β-MSH,
β -endorfina i metenkefalina

7
Ogólne kierunki działania hormonów przysadki
mózgowej. Na schemacie uwzględniono również funkcjonalny
wpływ podwzgórza
Gonadotrofy, jak się powszechnie
uważa, produkują obie
gonadotropiny, tzn. LH i FSH.
Komórki te mogą jednak produkować
w określonym czasie tylko jeden z
hormonów i dlatego
immunocytochemicznie
wykrywane są komórki, które
produkują jednocześnie obie
gonadotropiny lub tylko jedną z nich.

Część pośrednia
• Część ta u dorosłego człowieka jest szczątkowa.
Zbudowana jest z komórek zasadochłonnych
często tworzących pęcherzyki.
• Komórki te podobnie jak kortykotrofy produkują
POMC (proopiomelanokortyna). U płodów z
POMC powstaje α-melanotropina (α-MSH –
początkowy fragment cząsteczki ACTH), która u
płodów pobudza warstwę płodową nadnerczy.
• U gadów natomiast hormon ten powoduje
rozproszenie melaniny w melanocytach, co w
efekcie daje ciemniejsze zabarwienie skóry.

8
Część nerwowa
• Zbudowana jest ona z zakończeń aksonów pochodzących z jąder
wielkokomórkowych podwzgórza oraz pituicytów i tkanki łącznej z
naczyniami.
• Aksony transportują neurosekret i magazynują go w swoich
zakończeniach. Większe skupiska ziaren neurosekretu nazywane
kulami lub ciałkami Heringa mogą być widoczne w mikroskopie
świetlnym.
• Pituicyty mają budowę podobną do komórek glejowych i
najprawdopodobniej biorą udział w uwalnianiu neurohormonów.
• U człowieka wydzielane są dwa neurohormony będące
polipeptydami.
– Hormon antydiuretyczny (ADH, wazopresyna) działa na cewki zbiorcze
w nerkach, zwiększając wchłanianie zwrotne wody, a w wysokich
dawkach podnosi ciśnienie krwi.
– Oksytocyna wywołuje skurcze porodowe macicy oraz skurcz komórek
mioepitelialnych w odcinkach wydzielniczych gruczołu mlekowego.

Szyszynka zw. ciałem szyszynkowym
(corpus pineale)
• Szyszynka jest częścią nadwzgórza położoną nieco powyżej i do tyłu od
komory III.
• Pokryta jest oponą miękką, która wnika do gruczołu, dzieląc go na
nieregularne płaciki.
• Płaciki zbudowane są z pinealocytów i komórek śródmiąższowych
(uważa się je za odmianę astrocytów).
• Podstawowym typem komórek są pinealocyty, które mają dobrze
rozwinięty aparat Golgiego i ziarna wydzielnicze.
• Pinealocyty mają liczne wypustki krótkie oraz wypustki długie
dochodzące do przestrzeni okołonaczyniowych.
• Do przestrzeni tych docierają także liczne bezrdzenne włókna nerwowe
adrenergiczne, za pomocą których docierają do szyszynki informacje z
siatkówki oka.
• Z wiekiem zwiększa się ilość pozakomórkowych ciałek blaszkowatych
zwanych piaskiem szyszynkowym, którego znaczenie jest nieznane

9
Hormony szyszynki
• Hormonami szyszynki są melatonina (indoloamina,
pochodna serotoniny) i hormony polipeptydowe.
• Melatonina jest najlepiej poznanym hormonem. Uważa się,
że wywołuje ona efekt antygonadotropowy wskutek
hamowania wydzielania gonadoliberyn. Produkcja i
wydzielanie melatoniny zależą od cyklu dobowego, a
dokładniej od bodźców świetlnych docierających z siatkówki
oka. Stężenie melatoniny wzrasta wyraźnie w nocy.
• Szyszynka produkuje także inne indoloaminy, głównie
serotoninę.
• Najprawdopodobniej szyszynka wydziela ponadto hormony
polipeptydowe o działaniu podobnym do liberyn i statyn.

Tarczyca, gruczoł tarczowy (glandula
thyroidea)
• Tarczyca położona jest z przodu i bocznie od krtani.
• U człowieka zbudowana jest z dwóch płatów i łączącej je cieśni.
• Cały gruczoł otoczony jest torebką łącznotkankową, która wnikając do miąższu
narządu wprowadza naczynia i nerwy.
• Tarczyca składa się z dużej liczby pęcherzyków .
• Pęcherzyk otoczony jest błoną podstawną, na której leżą sześcienne komórki
nabłonkowe zwane komórkami pęcherzykowymi. Wewnątrz pęcherzyka
znajduje się koloid. Wielkość pęcherzyka, wysokość nabłonka i ilość koloidu
zależą od stanu funkcjonalnego.
• Pęcherzyki nieaktywne są duże, mają dużo koloidu i nabłonek płaski, a
pęcherzyki aktywne są małe, zawierają mało koloidu i nabłonek walcowaty.
• Pęcherzyki otoczone są niewielką ilością tkanki łącznej i wyjątkowo gęstą siecią
naczyń włosowatych.
• Komórki pęcherzykowe w części podjądrowej zawierają duże ilości siateczki
szorstkiej, a w części nadjądrowej aparat Golgiego i duże ziarna wydzielnicze.

10
Hormony tarczycy
• Tarczyca produkuje hormony, które są jodowanymi pochodnymi tyrozyny.
Są to
– trójjodotyronina (T3) i
– tyroksyna (T4).
• W pierwszym etapie komórki pęcherzykowe syntetyzują i wydzielają do
koloidu tyreoglobulinę (TG), która jest glikoproteiną bogatą w tyrozynę.
• Do koloidu wydzielana jest także tyreoperoksydaza i wychwytywane z krwi
jodki.
• Dzięki tyreoperoksydazie jodki przechodzą w jod atomowy, który joduje
tyrozynę w TG. Wytwarza się jodowana tyreoglobulina (jTG) i w tej postaci
magazynowane są hormony tarczycy.
• Pod wpływem TSH komórki pęcherzykowe pobierają jTG z koloidu.
• Do endosomu dołączają lizosomy, hydrolizując jTG. Uwolnione zostają
hormony tarczycy, które wędrują do naczyń. Hormony tarczycy przenoszone
są we krwi przez białka nośnikowe i w tej postaci docierają do komórek
docelowych.

11

Funkcja tarczycy
• Tarczyca kontrolowana jest przez TSH, który zwiększa
wychwytywanie jodków oraz endocytozę jTG, co prowadzi w
efekcie do zwiększonego uwalniania T3 i T4.
• Wydzielanie TRH (tyreoliberyna) zwiększa uwalnianie TSH, który
wzmaga produkcj ę oraz wydzielanie T3 i T4.
• Nadmiemy wzrost stężenia hormonów tarczycy hamuje
wydzielanie TSH i TRH. Dodatkowo jeszcze nadmierne stężenie
TSH hamuje wydzielanie TRH.
• W ten sposób dochodzi do samoregulacji stężenia hormonów
tarczycy. W tym miejscu należy zaznaczyć, że regulacja ta jest
ściśle powiązana z o.u.n.
• Gdy do kory docierają informacje o obniżonej temperaturze
ciała, stymulowane jest wydzielanie TRH i przez TSH wzrasta
stężenie T3 i T4.
• Hormony tarczycy powodują wzrost metabolizmu tkankowego
i temperatura ciała wzrasta. Ta ostatnia informacja dociera do
o.u.n. i jego wpływ stymulujący wydzielanie TRH maleje.
Stężenie hormonów tarczycy wraca do normy.
• Podobny system sprzężenia zwrotnego funkcjonuje w
przypadku hormonów innych gruczołów dokrewnych.

12
Działanie hormonów tarczycy
• Aktywnym hormonem jest T3, a T4 jest prohormonem, który w
tkankach docelowych metabolizowany jest do aktywnego T3.
• Hormony tarczycy transportowane są we krwi przez TBPA
(thyroxine-binding prealbumin), TBG (thyroxine-binding globulin) i
albuminy (w stanie wolnym jedynie do ok. 0,2%).
• T3 działając poprzez receptory wewnątrzkomórkowe (jądrowe,
cytoplazmatyczne i być może też mitochondrialne)
– zwiększa zużycie tlenu w większości tkanek,
– przyspiesza metabolizm i
– powoduje wzrost temperatury ciała.
• W okresie rozwoju organizmu hormony tarczycy są niezbędne do
prawidłowego rozwoju tkanki nerwowej oraz do osiągnięcia
prawidłowego wzrostu i dojrzewania szkieletu.
• Hormony tarczycy ponadto zwiększają stężenie cukru i obniżają
stężenie cholesterolu we krwi.

Komórki parafolikularne
(komórki C tarczycy)
• Komórki te znajdują się w
obrębie pęcherzyka, między
błoną podstawną i
komórkami pęcherzykowymi.
• Mają budowę komórek
produkujących hormony
polipeptydowe.
• Podstawowym hormonem
jest kalcytonina regulująca
gospodarkę wapniową

13
Przytarczyce, gruczoły przytarczyczne
(glandulae parathyroideae)
• U człowieka występują najczęściej dwie pary przytarczyc zlokalizowanych na
tylnej powierzchni torebki tarczycy. Każda przytarczyca otoczona jest własną
torebką łacznotkankową, która wnika do wnętrza dzieląc gruczoł na większe
grupy komórek.
• Wyróżnia się dwa typy komórek: komórki główne i komórki kwasochłonne
(oksyfilne)
• Komórki główne produkują hormon polipeptydowy zwany parathormonem
(PTH), który reguluje gospodarkę wapniową ustroju.
• Regulacja gospodarki wapniowej ma duże znaczenie ogólnoustrojowe, gdyż
od tego jonu zależy funkcja większości komórek, głównie nerwowych i
mięśniowych. Wapń do organizmu dostaje się wraz z pożywieniem. W jelicie
CaBP (białko wiążące wapń) transportuje jony wapnia do krwi, z których część
może być magazynowana w kościach, a ich nadmiar wydalany przez nerki.
• Stężenie wapnia we krwi jest stałe (ok. 2,5 mM) i kontrolowane przez trzy
hormony:
– kalcytoninę,
– parathormon i
– kalcitriol (aktywna forma witaminy D3)

Hormony regulujące gospodarkę
wapniową
Hormon Działanie na narządy|
Wchłanianie jelitowe wapnia|
Magazynowanie wapnia w kościach|
Wydalanie wapnia przez nerki|
docelowe Stężenie wapnia we krwi|
Kalcytonina - ↑ ↑ ↓
Parathormon ↑ ↓ ↓ ↑
Kalcitriol ↑ ↑ ↑ ↑

14
Nadnercza, gruczoł
nadnerczowy
(glandula
suprarenalis)
• Nadnercza leżą na górnych
biegunach nerek i otoczone
są torebką łącznotkankową
• Zbudowane są z dwóch
części o odmiennym
pochodzeniu.
• Część korowa pochodzi z
mezodermy,
• część rdzenna z
neuroektodermy.

Część korowa
• Część korowa składa się z trzech warstw. Poczynając od torebki są to warstwa:
– kłębuszkowata,
– pasmowata i
– siateczkowata .
• Nazwy tych warstw pochodzą od układów utworzonych przez grupy lub pasma
komórek, między którymi biegną liczne naczynia włosowate typu zatokowego.
• Wszystkie warstwy produkują hormony steroidowe i dlatego ich komórki mają
podobną budowę, typową dla komórek produkujących steroidy.
• Komórki warstwy pasmowatej mają jednak więcej wakuoli lipidowych, a
mitochondria komórek poszczególnych warstw różnią się nieznacznie układem
grzebieni.
• U płodów kora zbudowana jest głównie z tzw. warstwy płodowej (80% komórek),
która współpracuje razem z łożyskiem w wytwarzaniu hormonów steroidowych i
dlatego mówi się, że tworzą one czynnościowo tzw. jednostkę płodowo-łożyskową.
Ani kora płodowa, ani łożysko nie mają wszystkich enzymów niezbędnych do
syntezy steroidów i stąd wynika ich współpraca.

15
Rola ACTH
• Zasadniczy wpływ na funkcję, a w dalszej
konsekwencji na budowę kory nadnerczy ma
ACTH. Hormon ten wpływa głównie na
warstwę pasmowatą, regulując sekrecję
glikokortykoidów.
• Długotrwały nadmiar ACTH prowadzi do
hiperplazji i hipertrofii warstwy pasmowatej, a
długotrwały niedobór do jej atrofii.

Hormony kory nadnerczy mają
budowę steroidową i dzielą się na:
• Mineralokortykoidy, z których najważniejszy jest aldosteron, regulują
gospodarkę wodno-elektrolitową i ciśnienie krwi.
• Glikokortykoidy, których głównym przedstawicielem u człowieka jest
kortyzol, mają wielokierunkowe działanie wpływając na większość
komórek organizmu przez odpowiedni receptor cytoplazmatyczny.
• Glikokortykoidy wpływają na hemopoezę, ciśnienie krwi, pracę serca,
układ nerwowy, sekrecję HCl i pepsyny w żołądku oraz resorpcję wody
w jelicie grubym. Hormony te podnoszą stężenie glukozy w surowicy
krwi, wzmagając katabolizm tkanki tłuszczowej, kostnej i mięśniowej
oraz procesy glikoneogenezy. Ponadto glikokortykoidy są niezbędne do
funkcjonowania wielu innych hormonów, np. katecholamin i
glukagonu. Ważną funkcją tych hormonów jest wielokierunkowy
wpływ na układ immunologiczny (głównie dzięki hamowaniu produkcji
interleukin, leukotrienów i prostaglandyn), dlatego są często
stosowane jako leki przeciwzapalne i przeciwalergiczne.
• Hormony płciowe nadnerczy (androgeny i estrogeny) wydzielane są w
ilościach, które nie mają znaczenia fizjologicznego.

16
Część rdzenna
• Rdzeń nadnerczy zbudowany jest z komórek chromafinowych
tworzących gniazda otoczone licznymi naczyniami włosowatymi
zatokowymi
• W rdzeniu spotyka się też nieliczne komórki nerwowe zwarte
komórkami zwojowymi. Komórki chromafinowe są unerwione przez
nerwy cholinergiczne, kontrolujące wydzielanie katecholamin.
Komórki te mają budowę charakterystyczną dla komórek
produkujących hormony białkowe.
• Ze względu na różnice w wielkości i gęstości ziaren wyróżnia się dwa
typy komórek chromafinowych - komórki A wydzielające adrenalinę
oraz nieliczne u człowieka komórki NA wydzielające noradrenalinę.
Oba te hormony zaliczane są do katecholamin.
• Katecholaminy są pochodnymi tyrozyny, główną katecholaminą u
człowieka jest adrenalina.

Ciąg przemian biosyntezy
katecholamin:
• Przemiana noradrenaliny w adrenalinę
zachodzi przy udziale enzymu Nmetylotransferazy,
która jest stymulowana
przez glilkokortykoidy dochodzące do rdzenia
naczyniami włosowatymi kory, uchodzącymi
do zatok rdzeniowych.
tyrozyna ->DOPA-> Dopamina-> Noradrenalina-> Adrenalina

17
Katecholaminy powodują
• wzrost stężenia glukozy we krwi dzięki stymulacji
rozkładu glikogenu w wątrobie i mięśniach oraz
uwalniają wolne kwasy tłuszczowe z tkanki tłuszczowej.
• Podnoszą też ciśnienie krwi przy jednoczesnym
rozkurczu tętnic wieńcowych i mięśni szkieletowych.
• Ponadto katecholaminy działając na twór siatkowaty
wzmagają czujność mózgu
• Wszystkie te efekty działania katecholamin widoczne
są podczas stresu i umożliwiają organizmowi
maksymalną koncentrację i wysiłek.

Paraganglia
• czyli ciałka przyzwojowe rozsiane są w
różnych okolicach, głównie w śródpiersiu i
jamie brzusznej.
• Ich budowa i funkcjonowanie są identyczne
jak komórek chromafinowych rdzenia
nadnerczy.

18
Hormony przewodu
pokarmowego
• Do tej grupy należą hormony wydzielane przez komórki
dokrewne występujące w nabłonku przewodu
pokarmowego od żołądka do jelita grubego.
• Wszystkie komórki dokrewne wykazują ultrastrukturę
typową dla komórek produkujących hormony
polipeptydowe.
• Cechy ultrastrukturalne ziaren wydzielniczych są
charakterystyczne dla poszczególnych typów komórek,
z których każdy wydziela najczęściej jeden hormon
polipeptydowy i czasami jeszcze serotoninę.
• Komórki dokrewne przewodu pokarmowego zaliczane
są do układu APUD.

Rola hormonów przewodu
pokarmowego
• Rola tych komórek polega na wspomaganiu
układu nerwowego w regulacji procesu trawienia.
• Większość komórek dokrewnych to tzw. komórki
otwarte, które odbierają ze światła jelita
informacje o zawartości treści pokarmowej i
wydzielają hormony działające parakrynowo lub
stymulujące za pośrednictwem krwi proces
trawienia.
• Pozostałe komórki nie kontaktują się ze światłem
jelita i nazywane są komórkami zamkniętymi.

19
Wśród hormonów przewodu pokarmowego
najważniejsze znaczenie fizjologiczne mają
• Gastryna - pobudza wydzielanie HCI i pepsyny W
żołądku. Wydzielanie jej jest stymulowane
wypełnieniem żołądka, zwłaszcza pokarmem
białkowym.
• Cholecystokinina (CCK) zwiększa wydzielanie enzymów
trzustkowych i obkurcza pęcherzyk żółciowy.
Wydzielanie CCK stymulo wane jest pojawieniem się w
dwunastnicy polipeptydów i kwasów tłuszczowych.
• Sekretyna - powoduje zwiększone wydzielanie
dwuwęglanów przez przewody Wyprowadzające
trzustki i drogi żółciowe, co w konsekwencji
neutralizuje kwaśne pH w dwunastnicy.

20
Ważniejsze hormony przewodu pokarmowego, nazwy
komórek i orientacyjne miejsce ich występowania

Wyspy trzustki
(Langerhansa)
• Tworzą one dokrewną część trzustki.
• U człowieka występuje ponad milion oddzielnych wysp, z których
każda utworzona jest przez kilkadziesiąt komórek.
• Każda wyspa oddzielona jest od części egzokrynowej tkanką łączną.
• Komórki przylegają ściśle do siebie lub rozdzielone są licznymi
naczyniami włosowatymi zatokowymi. W obrębie wysp spotyka się
co najmniej cztery typy komórek wydzielających hormony
polipeptydowe. Komórki te są w charakterystyczny sposób
rozmieszczone w obrębie wyspy, a w mikroskopie elektronowym
różnią się głównie wyglądem ziaren wydzielniczych. Są to:
– komórki α - wydzielające glukagon (pobudza glikogenolizę),
– komórki β - wydzielające insulinę,
– komórki δ - wydzielające somatostatynę (działa parakrynowo),
– komórki PP - wydzielające polipeptyd trzustkowy (hamuje działanie
gastryny i sekretyny).

21
Insulina
• działa poprzez receptory błonowe, które występują w
większości komórek organizmu.
• Insulina w komórkach docelowych nasila
wbudowywanie białka transportującego glukozę do
błony komórkowej. Innymi słowy insulina umożliwia
przyswajanie glukozy przez komórki, czego efektem
jest obniżenie stężenia glukozy we krwi i dostarczenie
energii komórkom.
• Insulina wywołuje także wiele innych efektów, m.in.:
– zwiększa transport potasu i aminokwasów do komórek.
– stymuluje syntezę białek i glikogenu oraz hamuje
neoglukogenezę.

Rozmieszczenie i liczba poszczególnych typów komórek w wyspach trzustki
człowieka. Dokoła centralnie położonej wyspy widoczne są fragmenty
pęcherzyków części egzokrynowej trzustki
• Cukrzyca wywołana jest
niedoborem insuliny, co powoduje
wzrost stężenia glukozy we krwi
w wyniku zmniejszenia
pobierania glukozy przez komórki.
• W komórkach powstają niedobory
energetyczne i zostają
uruchamiane różne procesy
zastępcze, prowadzące do dużych
zaburzeń metabolizmu, w tym
także białek i lipidów.
• Leczenie cukrzycy polega na
pobudzaniu wydzielania insuliny,
a gdy to niemożliwe na
substytucji insuliny.

22
Układ APUD
• Nazwa tych komórek utworzona jest jako akronim (APUD = amine precursor
uptake and decarboxylation).
• oznacza to zdolność tych komórek do wychwytywania prekursorów amin i
ich dekarboksylacji do aktywnych amin biogennych, czyli katecholamin lub
serotoniny.
• Komórki te nazywa się także komórkami paranerwowymi, gdyż mają wiele
cech wspólnych z neuronami, a w wielu przypadkach wykazano także ich
nerwowe pochodzenie.
• Do komórek układu APUD zalicza się m.in. komórki dokrewne przewodu
pokarmowego, wysp trzustki, komórki parafolikularne tarczycy, komórki
rdzenia nadnerczy, komórki przedniego płata przysadki mózgowej i inne
rozsiane komórki dokrewne, np. w drzewie oskrzelowym.
• Z czynnościowego punktu widzenia najważniejszą cechą tych komórek jest
ich zdolność do produkcji hormonów polipeptydowych z jednoczesną
możliwością produkcji amin biogennych.
• Z tego też względu mają podobną ultrastrukturę typową dla komórek
produkujących hormony polipeptydowe.

Gonady
• Gonady produkują hormony płciowe, które są steroidami
powstającymi z cholesterolu.
• Hormony te produkowane są w niewielkich ilościach także
przez korę nadnerczy.
• Wydzielanie hormonów płciowych kontrolowane jest na
zasadzie sprzężenia zwrotnego przez gonadotropiny
przysadkowe (FSH i LH).
• Wyróżnia się trzy grupy hormonów płciowych:
– androgeny (testosteron, androstendiol i dihydrotestosteron),
– estrogeny (17β-estradiol, estron i estriol),
– gestageny (progesteron).
• U kobiet wydzielane są głównie estrogeny i gestageny, a u
mężczyzn androgeny.

23
Czynność hormonalna jądra:
• Czynność hormonalna jądra kontrolowana jest bezpośrednio przez hormony
przysadki.
• Pod wpływem gonadoliberyny podwzgórza (LH-RH) przysadka wydziela
gonadotropiny;
– LH - lutropinę,
– FSH - folitropinę.
• LH - pobudza komórki śródmiąższowe jądra (komórki Leydiga) do wydzielania
androgenów głównie testosteronu. Hormon ten uwalniany jest do krwi oraz do zrębu
jądra. Przedostaje się również do światła kanalików nasiennych i innych przewodów
wyprowadzających nasienie.
• Testosteron:
– stymuluje spermatogenezę w kanalikach nasiennych,
– utrzymuje strukturę i funkcję dróg wyprowadzających i gruczołów dodatkowych,
– wpływa na utrzymanie drugorzędowych cech płciowych,
– uczestniczy w mechanizmie sprzężenia zwrotnego, regulując wydzielanie lutropiny z przysadki.
• FSH - działa na komórki Sertoliego, które pod jego wpływem (i testosteronu)
wydzielają białko wiążące androgeny (ABP) oraz produkują inhibinę M (męską)
hamującą wydzielanie FSH, a więc uczestniczącą w mechanizmie sprzężenia
zwrotnego.

Czynność hormonalna jajnika:
• Pęcherzyk Graafa (trzeciorzędowy, dojrzały) wytwarza hormony
steroidowe i polipeptydowe.
• Estrogeny powstają przy udziale dwóch rodzajów komórek:
• W pierwszym etapie komórki warstwy wewnętrznej osłonki
pęcherzykowej produkują androgeny, które następnie w komórkach
ziarnistych zostają przekształcone w estrogeny (estradiol, estriol i
estron).
• Natomiast hormony regulujące, takie jak inhibina, hamująca
wydzielanie folitropiny (FSH), produkowane są przez komórki ziarniste.
• W płynie pęcherzykowym obok estrogenów i kwasu hialuronowego,
stwierdzono także obecność czynników pobudzających lub hamujących
przyłączanie lutropiny (LH). W połowie cyklu miesięcznego pod
wpływem LH dochodzi do owulacji, czyli do pęknięcia pęcherzyka
Graafa.

24
• Ciałko żółte powstaje po owulacji z elementów budujących pęcherzyk Graafa.
Komórki warstwy ziarnistej przekształcają się w duże jasne komórki luteinowe,
mające cechy komórek syntetyzujących steroidy. Komórki te odpowiedzialne są
głównie za syntezę i uwalnianie progesteronu, a także hormonów peptydowych
– oksytocyny i relaksyny.
• Oksytocyna prowokuje macicę do skurczów, a relaksyna wywołuje zmiany w
budowie spojenia łonowego, ułatwiające akcję porodową.
• Komórki luteinowe zajmują centralne położenie w ciałku żółtym. Z kolei z
komórek warstwy wewnętrznej osłonki pęcherzykowej powstają komórki
paraluteinowe, mniejsze od komórek luteinowych. Ze względu na cechy budowy
ultrastrukturalnej przypisuje się im także rolę w produkcji hormonów
steroidowych (estrogenów).
• Zarówno ciałko żółte menstruacyjne pod koniec cyklu miesiączkowego, jak i
ciałko żółte ciążowe pod koniec ciąży degenerują się.
• Gruczoł śródmiąższowy zlokalizowany jest w zrębie łącznotkankowym kory
jajnika.
• Są to grupy dużych komórek o jasnej cytoplazmie, leżących w pobliżu naczyń
krwionośnych. Powstały one z komórek warstwy wewnętrznej osłonki
pęcherzyków atrezyjnych. Komórki te pod kontrolą hormonów
gonadotropowych przysadki wytwarzają i uwalniają estrogeny.
Interakcje hormonalne cyklu jajnikowego i
miesiączkowego

25
Cykl jajnikowy
• Cykl jajnikowy trwa 28 dni i polega na zmianach zachodzących w gonadzie
żeńskiej pod wpływem hormonów gonadotropowych przysadki (FSH i LH).
Cykliczność wydzielania tych hormonów jest kontrolowana przez
gonadoliberyny podwzgórza.
• Folitropina (FSH) produkowana jest głównie do 14 dnia cyklu. Wpływa ona
na dojrzewanie pęcherzyków jajnikowych i produkcję estrogenów.
• Lutropina (LH) wydzielana jest w dużych ilościach około 14 dnia cyklu
miesięcznego (tzw. pik LH), co wywołuje owulację.
• Gonadotropiny są odpowiedzialne za powstanie ciałka żółtego oraz
produkcję żeńskich hormonów płciowych – estrogenów i gestagenów.
• Estrogeny i inhibina hamują stopniowo uwalnianie FSH,
• progesteron natomiast hamuje wydzielanie LH na zasadzie sprzężenia
zwrotnego.
• W cyklu jajnikowym można wyróżnić dwie fazy
– folikularną (pęcherzykową, estrogenową) i
– lutealną (progesteronową).

Faza folikularna
• FSH pobudza do wzrostu 10-20 pęcherzyków jajnikowych.
• Komórki ziarniste zaczynają uwalniać hormony steroidowe. Stężenie estrogenów
po kilku dniach cyklu jest już tak duże, że stopniowo hamują one wydzielanie FSH.
Ograniczenie to wpływa degenerująco na pęcherzyki jajnikowe (atrezja).
• Jedynie ten pęcherzyk, który zgromadził wystarczająco dużo estrogenów, rośnie i
rozwija się dalej.
• ok. 14 dnia cyklu gwałtownie wzrasta stężenie LH i następuje owulacja czyli
jajeczkowanie.
• Wzrost stężenia lutropiny zwiększa aktywność hialuronidazy, która w wyniku
depolimeryzacji kwasu hialuronowego w płynie pęcherzykowym, powoduje wzrost
ciśnienia osmotycznego tego płynu i w konsekwencji pęknięcie pęcherzyka Graafa.
Stwierdzono, że wzrost stężenia LH pobudza również komórki ziarniste.
• Produkują one wtedy czynnik aktywujący plazminogen, który przekształca się w
biologicznie czynną plazminę. Enzym ten uczynnia następnie kolagenazę, która
rozkłada kolagen występujący w elementach pęcherzyka, błonie białawej i w zrębie
jajnika. Ułatwia to pęknięcie pęcherzyka Graafa i przedostanie się komórki jajowej
do strzępków jajowodu.

26
Faza lutealna
• Rozpoczyna się po owulacji i polega na powstaniu
ciałka żółtego, które produkuje progesteron i estrogeny
oraz oksytocynę, inhibinę i relaksynę.
• Progesteron przygotowuje endometrium macicy do
przyjęcia zarodka, a także gruczoły mlekowe do
produkcji mleka. Podczas ciąży hormon ten
produkowany jest również przez komórki
syncytiotrofoblastu kosmówki.
• Ciałko żółte może istnieć w zależności od losu oocytu
jako ciałko menstruacyjne lub ciążowe. Po pewnym
czasie następuje degeneracja i autoliza obu form.

Cykl miesiączkowy
(menstruacyjny)
• Cykl miesiączkowy trwający przeciętnie 28 dni
dotyczy zmian zachodzących w błonie śluzowej
macicy. Jest on odbiciem zmian hormonalnych
wywołanych przez jajnik.
• Towarzyszą mu także zmiany w nabłonku
jajowodów i pochwy.
• Cykl składa się z trzech faz:
– proliferacyjnej - wzrostu - estrogenowej,
– sekrecyjnej - wydzielania - luteinowej,
– miesiączkowej - złuszczania - menstruacyjnej.

27
• Faza proliferacyjna trwa od 4 do 14 dnia cyklu. W jajniku zaczyna dojrzewać
kolejny pęcherzyk. W związku z tym stopniowo wzrasta stężenie
estrogenów, wpływając na rozrost błony śluzowej macicy. Następuje wtedy
szybki podział komórek tkanki łącznej warstwy podstawnej i gruczołów
macicznych. Prowadzi to do odnowy gruczołów, które pod koniec tej fazy
zaczynają się skręcać. Odbudowują się też tętnice spiralne. W tym czasie w
jajniku dochodzi do owulacji.
• Faza sekrecyjna występuje po jajeczkowaniu. Komórki luteinowe ciałka
żółtego produkują progesteron, komórki paraluteinowe - estrogeny. Pod
wpływem tych hormonów błona śluzowa macicy znacznie grubieje .
Komórki zrębu gromadząc tłuszcze i glikogen stają się komórkami
doczesnowymi. Między elementami błony śluzowej gromadzi się płyn
przesiękowy, co sprawia, że endometrium staje się silnie rozpulchnione.
Gruczoły maciczne intensywnie produkują śIuz, a ich środkowe odcinki
skręcają się.
• Poszerza się światło tętnic spiralnych, a same naczynia silniej się skręcają.
• W przypadku zapłodnienia przedłuża się faza wydzielnicza. Jeśli nie dojdzie
do połączenia plemnika z komórką jajową, ciałko żółte zanika. Wiąże się z
tym spadek stężenia hormonów steroidowych. Następuje skurcz tętnic
spiralnych, powodując zmiany martwicze i apoptozę w obrębie błony
śluzowej macicy.
• Faza miesiączkowa trwa przez kilka pierwszych
dni cyklu. Po fazie skurczu następuje gwałtowny
rozkurcz tętnic spiralnych.
• Martwiczo zmieniona warstwa czynnościowa
błony śluzowej i krew z tętnic spiralnych dostaje
się do jamy macicy, a stamtąd na zewnątrz. Jest to
krwawienie miesięczne. Pod koniec fazy
menstruacyjnej z endometrium zostaje tylko
cienka warstwa podstawna. Z jej elementów
odbudowuje się na nowo ta część, która została
złuszczona.